Waar komt de puntmuts vandaan?

Kabouters, heksen, feeën en tovenaars hebben allemaal een puntmuts op: dat kan natuurlijk geen toeval zijn! Maar, waar komt die puntmuts vandaan en wat betekent die eigenlijk? De voorbije dagen werd ik gekweld door deze prangende vraag en dus zocht ik het antwoord even op, zo ben ik dan ook wel weer!

Laat me beginnen met het goede nieuws: de positieve betekenis van de puntmuts. Daarvoor reizen we terug naar de 15e eeuw. Als je toen als prinses een beetje hip and happening wilde zijn, dan bestelde je een hennin: want zo heette de puntmuts toen. Kroniekschrijvers uit die dagen vonden dat zwaar overdreven, maar knorrige oude mannen hebben het meestal niet op met de mode dus daar trokken die prinsessen niets van aan. Allen aan de puntmuts, hoera eindelijk een alternatief voor die eeuwige kroon! En meteen brak er een competitie los wie de hoogste puntmuts durfde dragen. Vanaf dat moment stond de puntmuts dus voor klasse, voor glamour en voor charme, en dat hadden de feeën ook gezien. Zij namen die puntmuts over en ook elfjes zetten er graag eens eentje op, hoe gezellig!

Helaas, is er ook een andere kant aan het verhaal. Puntmutsen werden namelijk niet alleen gedragen door middeleeuwse prinsessen maar ook door Joodse priesters. In vroeger tijden vonden mensen dat bijzonder verdacht. Zozeer zelfs dat ze puntmutsen gingen associëren met crimineel gedrag, met zonde en met allerlei andere mispeuterij. Zo werd dus de puntmuts dus een teken van zonde en tijdens processies zetten de boetelingen dan ook een puntmuts om nog eens extra te beklemtonen hoe ver ze van het rechte pad waren afgedwaald. (Ook handig: ze namen er eentje die helemaal over hun gezicht zakte, zodat niemand hen kon herkennen. Uiteraard wel met kijkgaten, anders bots je iets te makkelijk tegen een andere zondaar op). Vanuit die criminele, akelige context snap je wel dat de puntmuts bij heksen en tovenaars terechtkwam. Dat is dan maar een kleine stap.

Nu vraag ik mij dus af waar de kabouters zich situeren in dit verhaal? Dragen zij de positieve puntmuts van de prinsessen en de feeën, of de meer grimmige puntmuts van de heksen en de tovenaars? Wel, er is voor beiden iets te zeggen, want kabouters hebben complexe persoonlijkheden. Aan de ene kant zijn ze altijd bereid om mensen te assisteren en bijvoorbeeld de afwas voor hen te doen. Maar, aan de andere kant zijn het ook echte plaaggeesten die het ons knap lastig kunnen maken. We zouden dus kunnen concluderen dat zij om twee redenen een puntmuts dragen!

****

De bovenste tekening komt uit de collectie van het Rijksmuseum, en is publiek domein. De tekenaar A. Tinbergen maakte deze prent van een lezende kabouter rond 1925.

De harpende prinses werd eind 15de eeuw getekend in Duitsland door Israhel van Merkenem, de prent zit eveneens in de collectie van het rijksmuseum